Γιώργος Μπαλάνος∼Σ’ ένα ποίημά του ο Ντέηβιντ Χέρμπερτ Λώρενς, ο γνωστός συγγραφέας του Εραστή της Λαίδης Τσάττερλυ, γράφει:
Κάτι μέσα μου θυμάται
Και ποτέ δεν το ξεχνά.
Το ρεύμα της ζωής μου στο σκοτάδι
Κυλά προς το θάνατο!
Αλλά ένα ρεύμα, ένα ποτάμι, από κάπου πηγάζει. Τα νερά του γίνονται αχνός, σύννεφα, βροχή… για να πέσουν πάλι πίσω στη γη, τροφοδοτώντας την ίδια την πηγή του. Προς όπου κι αν κυλούν τα νερά των ποταμών, είναι τα ίδια και τα ίδια νερά που επιστρέφουν μετά από μεγάλο κύκλο στην αρχική τους πηγή.
Ναι, το ποτάμι της ζωής ρέει προς το θάνατο, αλλά μήπως και τα δικά του νερά γυρίζουν και ξαναγυρίζουν στις πηγές της ζωής; Μήπως, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ξαναζούμε; Στο ερώτημα αυτό η πιο συνήθης απάντηση είναι:
“Ουδείς γνωρίζει αν υπάρχει ζωή μετά θάνατο, γιατί ουδείς επέστρεψε για να μας το πει.” Αυτή είναι μια έκφραση που την ακούμε –αν δεν τη χρησιμοποιούμε κιόλας– τόσο συχνά ώστε να καταντά βαρετή.
Ναι, κανένας δεν ξέρει, αλλά είναι πέρα από κάθε αμφιβολία ότι πολλοί “γύρισαν και μας είπαν”. Σήμερα είναι αρκετά συνηθισμένο –ιδίως στους νοσοκομειακούς θαλάμους εντατικής παρακολούθησης– το να πεθαίνει κάποιος και να τον ξαναφέρνουν στη ζωή. Έτσι, είναι φυσικό να έχουμε πολλές μαρτυρίες για την Άλλη Πλευρά.
Εδώ θ’ αντικρούσετε, ίσως, ότι δεν είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε τις μαρτυρίες αυτές ως αληθινές. Ασφαλώς και δεν είμαστε∙ απλώς έχουν την αξία που έχουν όλες οι μαρτυρίες για το καθετί. Αλλά σταθήκατε να συλλογιστείτε πόσα πράγματα έχουμε αποδεχτεί ασυζητητί αν και δε βασίζονται παρά μονάχα σε μαρτυρίες; Σχεδόν το σύνολο των πραγμάτων που αποδεχόμαστε ως αληθινά στηρίζεται σε κάποιου είδους μαρτυρίες. Σε τελευταία ανάλυση, ακόμη και η κάθε προσωπική εμπειρία μας δεν είναι παρά μαρτυρίες των αισθήσεών μας.
Βέβαια, είναι γεγονός ότι στο θέμα της Ζωής μετά Θάνατο δε “γνωρίζουμε” τι συμβαίνει, με την απόλυτη σημασία της λέξης. Αλλά, άλλο τόσο γεγονός είναι ότι οι περισσότεροι “πιστεύουμε” ότι η ζωή δε σταματά με το θάνατο. Και το πιστεύουμε όχι γιατί μας έπεισαν κάποιες μαρτυρίες, αλλά γιατί η ιδέα πηγάζει από κάτι μέσα μας που ίσως είναι και το μόνο που πραγματικά γνωρίζει. Όλα τα στοιχεία που προβάλλουμε είναι απλά τρόποι για να δικαιολογήσουμε αυτή την πίστη. Αλλά γιατί; Η πίστη δε χρειάζεται δικαιολογία. Αν η πίστη μπορεί να δικαιολογηθεί, τότε δεν είναι πίστη αλλά γνώση.
Ωραία όλα αυτά. Αλλά αφορούν ιδανικές μορφές πίστης και ιδανικές μορφές γνώσης. Σε κάποιο σημείο αρχίζουν ν’ ακούγονται σαν μια βαρετή θεολογική ανάλυση. Λίγη αμφιβολία εδώ, λίγη πίστη εκεί, πιο πολλή αμφιβολία εδώ, πιο πολλή πίστη εκεί, λίγη επιφύλαξη εδώ, πολλή επιφύλαξη εκεί… αυτή είναι ίσως η υγιέστερη αντιμετώπιση του θέματος. Κι εννοείται ότι πάντοτε πρέπει να διατηρούμε το δικαίωμα –και την υποχρέωση– ν’ αλλάξουμε γνώμη. Ναι, είναι υποχρέωση, και βαριά μάλιστα, γιατί είναι φοβερά δύσκολο ν’ αναγνωρίσει κανείς το λάθος της προηγούμενης γνώμης του.
Εξάλλου, αυτή η πίστη στη Ζωή μετά Θάνατο είναι εντελώς ανεξάρτητη από την τυχόν πίστη στην ύπαρξη κάποιου Θεού. Υπάρχουν μεγάλες θρησκείες –ο Βουδισμός είναι το πιο χτυπητό παράδειγμα– που αρνούνται την ύπαρξη Θεού. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι ο Βουδισμός αρνείται και την ύπαρξη ψυχής. (Το αν εμείς οι Δυτικοί θέλουμε σώνει και καλά να ταυτίσουμε το νόημα των σχετικών δικών μας λέξεων με τις δικές τους, αυτό είναι δικό μας πρόβλημα και δικό μας λάθος).
Όμως, και ο Βουδισμός και όλες οι άλλες θρησκείες αποδέχονται ότι ο θάνατος δεν είναι το τέρμα. Θα ήταν ωστόσο λαθεμένη η αντίληψη ότι πίστη στη μεταθανάτια συνέχιση της ύπαρξης σημαίνει και πίστη σε κάποιο Θεό. Ναι, θα βρείτε πολλούς που δεν πιστεύουν σε κανένα Θεό, θα δυσκολευτείτε όμως φοβερά να βρείτε έστω κι έναν που να μην πιστεύει ότι κάτι από τον εαυτό μας επιζεί… κάπου… κάπως…
Και, προσέξτε, δεν είναι τυχαίο που αποφεύγω να μιλήσω για επιβίωση “ψυχής”. Γιατί, όπως ανέφερα και πιο πάνω, ο Βουδισμός δέχεται μεν την ιδέα της μετενσάρκωσης, δίχως να δέχεται την ύπαρξη της ψυχής. Αλλά η όλη βουδιστική αντίληψη επί του θέματος ανήκει σε άλλο, πιο ειδικευμένο βιβλίο.
Είναι από μόνο του αξιοσημείωτο το πόσοι άνθρωποι πιστεύουν ότι η ζωή δε σταματά με το θάνατο και ότι υπάρχει κάποιο είδος συνέχειας. Θα πρέπει να υπάρχουν και άλλοι που δεν το πιστεύουν αυτό, αλλά, αν υπάρχουν, δεν τους έχω συναντήσει ή τουλάχιστον δε θυμάμαι καμία τέτοια περίπτωση. Ναι, πολλοί αρχίζουν τη συζήτηση λέγοντας: “Εγώ δεν πιστεύω ότι υπάρχει τίποτα μετά θάνατο”, αλλά όλοι την τελειώνουν καταλήγοντας: “Κάτι πρέπει να υπάρχει”.
Ξέρω, υπάρχει λογική απάντηση στο όλο φαινόμενο αυτής της εκτεταμένης πίστης, αλλά από πότε “λογική” απάντηση σημαίνει και “σωστή” ή “ικανοποιητική” απάντηση;
Όπως φαίνεται τελικά, η βασική διαμάχη στο όλο θέμα της Ζωής μετά Θάνατο δεν είναι μεταξύ πίστης και απιστίας, αλλά μεταξύ των πιθανών καταστάσεων που μπορεί να μας περιμένουν πεθαίνοντας. Όλοι, ή σχεδόν όλοι, πιστεύουν ότι συνεχίζουμε να υπάρχουμε και μετά το θάνατο, και όλοι, ή σχεδόν όλοι, διαφωνούν για το είδος αυτής της συνέχισης.
Αυτό είναι φυσικό.
Όλοι πιστεύουν∙ ναι, αλλά οι μόνοι που ξέρουν είναι εκείνοι που γνώρισαν αυτή τη μεταθανάτια κατάσταση και ξαναγύρισαν. Ξαναγύρισαν όμως στ’ αλήθεια; Ναι, αν δεχτούμε τις ομολογουμένως άφθονες σχετικές μαρτυρίες που υπάρχουν. Αλλά και πάλι, για όλους εμάς τους υπολοίπους, το πρόβλημα παραμένει: εξακολουθεί να είναι θέμα πίστης το αν θα δεχτούμε ή όχι αυτές τις μαρτυρίες. Αν το καλοσκεφτείτε, ακόμη και για εκείνους που είχαν προσωπική εμπειρία του θανάτου και της επαναφοράς στη ζωή, το τι έζησαν στην Άλλη Πλευρά είναι και πάλι θέμα πίστης.
Αλλά αυτή η δυνατότητα, το να πιστέψουμε ή όχι, είναι ίσως μια από τις πιο σπουδαίες μορφές ελευθερίας που διαθέτει ο άνθρωπος. Και κανένας δεν μπορεί να του την αφαιρέσει.
Όμως είναι τέτοιος ο χαρακτήρας του ανθρώπου που η απλή πίστη σε κάτι δεν του αρκεί. Ακόμη και όταν ξέρει ότι από τη φύση του το πρόβλημα αυτό είχε, έχει και θα έχει ως κεντρικό άξονα την πίστη, δεν μπορεί να σταματήσει από την παράλληλη αναζήτηση της γνώσης. Αυτή την ανάγκη έρχεται να ικανοποιήσει ένα βιβλίο σαν και τούτο. Πριν καν διαβάσετε το βιβλίο, ξέρετε ότι, τελειώνοντάς το, και πάλι θα είστε αντιμέτωποι με το βασικό πρόβλημα: Ή πιστεύετε ή δεν πιστεύετε. Κανένας ερευνητής και κανένας μάρτυρας δεν αρκεί για ν’ αλλάξει αυτό το γεγονός.
