Του ΕΡΙΚ ΣΜΥΡΝΑΙΟΥ ≈ Εκ πρώτης όψεως μια μέλισσα δεν φαίνεται ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Μοιάζει μ’ ένα μάλλον αποτυχημένο έντομο. Ο εγκέφαλός της είναι μικροσκοπικός. Αποτελείται από ένα εκατομμύριο νευρώνες, αριθμός απειροελάχιστος σε σύγκριση με τα 100 δισεκατομμύρια νευρώνες που απαρτίζουν ένα ανθρώπινο μυαλό.
Είναι οπλισμένη με ένα δυσλειτουργικό κεντρί, που την σκοτώνει όταν το χρησιμοποιεί, γιατί συνδέεται με τα εσωτερικά της όργανα, τα οποία τραυματίζονται όποτε προσπαθεί να το τραβήξει έξω από το σώμα του εχθρού της. Τα φτερά της παράγουν έναν ευδιάκριτο θόρυβο που την καθιστά εύκολα αναγνωρίσιμη από τους εχθρούς της και φαίνεται να εκτελεί μια αρκετά κοπιαστική ημερήσια ρουτίνα συλλογής τεράστιων ποσοτήτων γύρης η οποία, εκτός των άλλων, είναι μια εποχιακά διαθέσιμη τροφή.
Οι μέλισσες, ωστόσο, είναι κάτι πολύ περισσότερο από χαριτωμένα έντομα που πετάνε από λουλούδι σε λουλούδι. Καταρχήν, έχουν κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Απαντώνται σε σχεδόν κάθε γεωγραφικό πλάτος και μήκος, όπου υπάρχει βλάστηση και γλυκό νερό. Το γνώριμο βουητό των ακούραστων φτερών τους γεμίζει τις ανοιξιάτικες και καλοκαιρινές ημέρες ολόκληρου σχεδόν του πλανήτη. Σε τι οφείλουν λοιπόν αυτή η εντυπωσιακή επιτυχία τους; Ίσως στο ότι είναι πλάσματα συναρπαστικά και αινιγματικά που δεν μπορεί παρά να καταπλήξουν οποιονδήποτε ασχοληθεί μαζί τους.
Η συνεισφορά τους στην επικονίαση των φυτών, σε ποσοστό που αγγίζει το 80%, τις καθιστά απαραίτητες για τη λειτουργία και τη διαιώνιση των περισσότερων γήινων οικοσυστημάτων, καθώς και για την εξασφάλιση του μεγαλύτερου μέρους της διατροφής της ανθρωπότητας. (Αυτό σημαίνει ότι η παγκόσμια κατάρρευση του πληθυσμού των μελισσών που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια θα έπρεπε να μας ανησυχεί πολύ. Ένας μελλοντικός αφανισμός τους θα οδηγήσει και στη δική μας κατάρρευση, καθώς οι περισσότεροι από εμάς θα πεθάνουμε από την πείνα).
Η τροφή που παράγουν οι μέλισσες, το γνωστό σε όλους μας μέλι, το οποίο αποθηκεύουν και χρησιμοποιούν για τη σίτιση της κυψέλης τους στους δύσκολους και κρύους μήνες του χειμώνα, αποτελεί ένα βιοχημικό θαύμα που προς το παρόν δεν έχει καταστεί δυνατόν να παραχθεί με τεχνητά μέσα. Εκτός από πλουσιότατο σε βιταμίνες και ιχνοστοιχεία, είναι η μοναδική μορφή τροφή που αποδεδειγμένα δεν χαλάει ποτέ. Σε αιγυπτιακούς τάφους, μέσα σε πήλινα δοχεία, βρέθηκε μέλι ηλικίας 3.000 ετών που ήταν απόλυτα φαγώσιμο, έχοντας διατηρήσει τη θρεπτική αξία και τις αντιβιοτικές ιδιότητές του στο ακέραιο. Ο βασιλικός πολτός, η αποκλειστική τροφή της βασίλισσάς τους, είναι ένα είδος διατροφικού δυναμίτη που η κατανάλωση του από τον άνθρωπο σε δόσεις μεγαλύτερες του επιτρεπτού προκαλεί καταβολή του ήπατος, το οποίο αδυνατεί να επεξεργαστεί την τεράστια ποσότητα βιταμινών και ιχνοστοιχείων που περιέχει. Υπάρχουν ωστόσο και κάποιες άλλες πτυχές της φύσης των μελισσών που είναι ακόμα πιο παράξενες, σε τέτοιο βαθμό ώστε να αγγίζουν τα όρια του εξωπραγματικού.
Οι μέλισσες φαίνεται να γνωρίζουν τα μυστικά της αθανασίας και της μεταμόρφωσης. Οικοδομούν στις κυψέλες τους περίπλοκες και αυστηρά ιεραρχημένες κοινωνίες. Μεταμορφώνονται τέσσερις φορές στη ζωή τους ακολουθώντας συγκεκριμένα πρότυπα ανατομικής εξειδίκευσης που καθορίζονται από περίτεχνους συνδυασμούς γονιδίων, οι οποίοι ενεργοποιούνται με βάση τη σύσταση της τροφής τους και τις βιοχημικές εντολές που θα δεχτούν από τον εγκέφαλο της κυψέλης, την βασίλισσα, η οποία είναι και το μοναδικό μέλος της κοινωνίας τους που μπορεί και αναπαράγει το όλο είδος.
Σε περιπτώσεις έκτακτου κινδύνου, μια μέλισσα μπορεί να ελέγξει τη βιολογική της ηλικία προκειμένου να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της κυψέλης. Σύμφωνα με το βιβλίο «Οι Άμμοι του Χρόνου» του Γιώργου Μπαλάνου, έχει διαπιστωθεί πειραματικά ότι αν σε μια κυψέλη μείνει μονάχα μια γηραιά βασίλισσα, η οποία δεν είναι πλέον σε θέση να παράγει αυγά, εκείνη θα κάνει κάτι το εκπληκτικό: Θα αντιστρέψει τη διαδικασία του γήρατος, θα ξανανιώσει, και θα πεθάνει μονάχα όταν θα έχει γεννηθεί μια εφεδρική βασίλισσα που θα μπορεί να την αντικαταστήσει.
Εν συντομία, υπάρχουν τρεις διαφορετικές μορφές μελισσών σε μια κυψέλη: Η βασίλισσα, οι εργάτριες και οι κηφήνες, οι οποίοι λειτουργούν αποκλειστικά και μόνο ως οι γονιμοποιητές της βασίλισσας. Στην πραγματικότητα ένα μελίσσι λειτουργεί ως συλλογικός υπερ-οργανισμός (gestalt). Ο όρος Gestalt περιγράφει ένα ολοκληρωμένο σύστημα, του οποίου τα τμήματα είναι δυσδιάκριτα το ένα από το άλλο και όπου η ολότητα είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών που το αποτελούν. Οι κυψέλες δεν είναι απλές συναθροίσεις εντόμων αλλά αποτελούν τους εξω-σκελετούς πλασμάτων που, προς το παρόν, δεν έχουμε κατανοήσει ολοκληρωτικά το πώς λειτουργούν.
Μια μέλισσα εργάτρια που συλλέγει γύρη, για παράδειγμα, έχει την ικανότητα να χαρτογραφήσει και να απομνημονεύσει με μεγάλες λεπτομέρειες την περιοχή που την ενδιαφέρει. Επιπρόσθετα, όταν επιστρέψει στην κυψέλη της, δια μέσου ενός περίπλοκου «χορού», θα μεταδώσει ένα πλούτο πληροφοριών στις υπόλοιπες μέλισσες, θα τους περιγράψει πού βρίσκεται η διαθέσιμη τροφή, σε ποια απόσταση από την κυψέλη, σε ποια κατεύθυνση, και τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσουν, πράγμα το οποίο υποδεικνύει ότι διαθέτουν, εκτός των άλλων, και μια ακριβέστατη αίσθηση προσανατολισμού και ίσως, ότι είναι σε θέση να εκτελέσουν κάποιους στοιχειώδεις έστω συλλογισμούς. Το πώς είναι δυνατόν κάτι τέτοιο δεν έχει ακόμα εξηγηθεί, καθώς οι εγκέφαλοι των μελισσών είναι εξαιρετικά μικροί για να δικαιολογούν τόσο μεγάλες δυνατότητες επεξεργασίας δεδομένων. Υπάρχει, ωστόσο, η υποψία ότι αποτελεί απόρροια του τρόπου με τον οποίο οι νευρώνες τους συνδέονται μεταξύ τους, ένα χαρακτηριστικό που αν αναπαραχθεί πειραματικά ίσως βοηθήσει στην περαιτέρω ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης από τους ανθρώπους.
Έχει διαπιστωθεί επίσης ότι οι μέλισσες αντιλαμβάνονται επικείμενες καιρικές μεταβολές ενώ φαίνεται να ξέρουν αν οι προσεχείς χειμώνες θα είναι σκληροί ή όχι. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα μελίσσια συνεργάζονται μεταξύ τους σε δύσκολες περιόδους όπου η τροφή δεν επαρκεί ή ότι δανείζουν το ένα στο άλλο γονιμοποιητικούς κηφήνες. Τέλος, σύμφωνα με κάποιες πολύ πρόσφατες έρευνες που διεξήχθησαν στην Ολλανδία και στην Γαλλία, οι μέλισσες μπορούν και αναγνωρίζουν ανθρώπινα πρόσωπα. Θυμούνται κάποιον που τις έχει βλάψει ή έναν άνθρωπο με τον οποίο έχουν συστηματική αλληλεπίδραση. Η ανακάλυψη αυτή φαίνεται να δικαιώνει κάποιες παράξενες δοξασίες που κυκλοφορούν ανάμεσα σε ορισμένους κύκλους μελισσοκόμων, σύμφωνα με τις οποίες οι μέλισσες, τη στιγμή του θανάτου ή της ταφής κάποιου ανθρώπου με τον οποίο είχαν στενή σχέση, για παράδειγμα κάποιου μελισσοκόμου, μπορεί να εμφανιστούν ως σμάρι στο μέρος όπου πεθαίνει ή θάβεται για τον αποχαιρετήσουν.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι πρόγονοί μας είχαν αντιληφθεί, εμπειρικά έστω, τις ιδιαίτερες δυνάμεις των μελισσών, γιατί στις παραδόσεις όλων των αρχαίων λαών δίνεται ιδιαίτερη σημασία σε αυτές. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία αναφέρεται ότι μια από τις τροφούς του Δία ήταν η νύμφη Μέλισσα, η οποία τον ανέθρεψε με ιδιαίτερη φροντίδα και ταΐζοντας τον μέλι ώστε να μεγαλώσει γρηγορότερα και να διεκδικήσει την θέση του ανάμεσα στους Θεούς. Ο Δίας αγάπησε το μέλι, κι ένα από τα ονόματά του ήταν «Μελιττεύς». Επίσης, λεγόταν ότι πρώτη η νύμφη Μέλισσα βρήκε στο δάσος μια κηρήθρα, και αφού την γεύτηκε την έβαλε σε νερό κι έφτιαξε ένα ποτό. Μοιράστηκε την ανακάλυψή της με τους ανθρώπους, κι έτσι έγινε προστάτιδα της μέλισσας, ενώ οι άνθρωποι έδωσαν στο έντομο το όνομα της νύμφης η οποία τους δίδαξε να τρώνε το μέλι. Μάλιστα, ενώ μέχρι τότε οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν σαν αγρίμια και αλληλοσπαράζονταν, η Μέλισσα εξευγένισε το πνεύμα τους και τους δίδαξε ταπεινοφροσύνη και τη συλλογικότητα.
Αλλά και οι ιέρειες της θεάς Δήμητρας ονομάζονταν Μέλισσες, όπως και οι ιέρειες άλλων θεών και θεοτήτων, όπως για παράδειγμα της Περσεφόνης αλλά και της Κυβέλης που λατρευόταν στη Φρυγία ως θεά της γονιμότητας και της αναγέννησης της φύσης. Το πρώτο μαντείο των Δελφών ήταν φτιαγμένο από κερί και φτερά μελισσών ενώ και στη χριστιανική παράδοση υπάρχουν διάσπαρτες αναφορές για ιερές εικόνες που σχετίζονται με το κερί και το μέλι. Επίσης, ιδιαίτερα εμφανής είναι η χρήση της μέλισσας ως λατρευτικού συμβόλου από το Μινωικό και το Μυκηναϊκό πολιτισμό. Τάφοι αλλά και σιταποθήκες εκείνης της ιστορικής περιόδου που έχουν βρεθεί, έχουν το σχήμα θολωτής κυψέλης.
Ιστορικά έχει διαπιστωθεί ότι η Κρήτη ήταν από τα πρώτα μέρη που υπήρξε μελισσοκομία στον Ελλαδικό χώρο ενώ ήταν γνωστή και θεωρούταν θεόσταλτη γνώση η τεχνική παραγωγής μελοίνου (οινοπνευματώδες ποτό από την ζύμωση του μελιού με άλλους χυμούς ή νερό). Ας θυμηθούμε επίσης τα εκπληκτικά κοσμήματα σε σχήμα μελισσών-που βρέθηκαν στην Κνωσσό.Αυτό που είναι σίγουρο είναι πως πάντα η μέλισσα συνδεόταν με τις γενεσιουργές δυνάμεις της φύσης, και ο άνθρωπος το αναγνώρισε από νωρίς. Λέγεται επίσης πως οι πρώτες οργανωμένες κοινωνίες ανθρώπων εμπνεύστηκαν από την κοινωνία της μέλισσας, πράγμα που φανερώνει ενδεχομένως το σκεπτικό βάση του οποίου διατήρησαν για τόσο πολύ καιρό την ιερότητα της μέλισσας και προσέδωσαν σε αυτή ιδιαίτερη αξία. (Παρεμπιπτόντως, αν ενδιαφέρεστε να διαβάσετε ένα μικρό διήγημα που σχετίζεται με όλα τα παραπάνω, θα μπορούσατε να ρίξετε μια ματιά στην ιστορία μου με τίτλο «Ιεροσυλία» η οποία συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή διηγημάτων «Δεσμοί Αίματος» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Άλλωστε»).
Πέρα από όλα αυτά, οι μέλισσες ίσως να αποτελούν το επόμενο εξελικτικό βήμα της ζωής πάνω στη Γη. Στην ουσία συνθέτουν υπερ-οργανισμούς οι οποίοι εκδηλώνουν τα χαρακτηριστικά ενός υπερνού, με ικανότητες που ξεπερνούν σε ασύλληπτο βαθμό τις δυνατότητες των επί μέρους μονάδων που τους αποτελούν. Υπάρχει μάλιστα και μια αρκετά εξωτική θεωρία, η οποία ψιθυρίζεται σε κάποιους αποκρυφιστικούς κύκλους σύμφωνα με την οποία οι μέλισσες δεν αποτελούν γεννήματα του γήινου οικοσυστήματος αλλά προέρχονται από κάποιον άλλο πλανήτη.
Σε αυτό το σημείο είναι ίσως χρήσιμο να επισημανθεί ότι και άλλοι οργανισμοί gestalt παρουσιάζουν ορισμένα παρόμοια κι εξίσου εκπληκτικά χαρακτηριστικά, όπως είναι για παράδειγμα τα μυρμήγκια και οι τερμίτες, οι υπόγειες πολιτείες και τα οικοδομήματα των οποίων αποτελούν θαύματα μηχανικής που εξασφαλίζουν σταθερή θερμοκρασία και άριστο εξαερισμό στους κατοίκους τους κατά τη διάρκεια όλων των εποχών του χρόνου. Πρόσφατα, μάλιστα, διαπιστώθηκε ότι οι μυρμηγκοφωλιές της Ευρώπης έχουν αρχίσει –για άγνωστους μέχρι στιγμής λόγους– να ενώνονται μεταξύ τους. Ήδη υπάρχει ένα ενιαία δίκτυο υπόγειων μυρμηγκοφωλιών που επεκτείνεται από την Ισπανία μέχρι την Γαλλική Ριβιέρα. Ίσως λοιπόν, οι υπερ-οργανισμοί, ή τα συλλογικά υπέρ-όντα gestalt που εκδηλώνονται ως μελίσσια και μυρμηγκοφωλιές, να είναι ένα ακόμα εξελικτικό μονοπάτι με το οποίο πειραματίζεται η μητέρα-φύση.
Η αλήθεια είναι ότι και το ανθρώπινο είδος δεν φαίνεται να είναι εντελώς άτρωτο στη γοητεία του φαινόμενου gestalt. Κατά τη διάρκεια της καταγεγραμμένης ιστορίας η ανθρωπότητα ακολουθεί μια κατεύθυνση που οδηγεί σταθερά προς τη δημιουργία όλο και περισσότερων μεγαλύτερων και πιο περίπλοκων αστικών κέντρων και κοινωνικών δομών, όπου κυριαρχεί ένας όλο και μεγαλύτερος βαθμός εξειδίκευσης και αλληλεξάρτησης. Η ίδια η λέξη «πολιτισμός» αποτελεί παράγωγο της λέξης «πόλη». Η ανάπτυξη και η παγκόσμια εξάπλωση των βιομηχανικών δομών της σύγχρονης εποχής έχει ήδη οδηγήσει σε οράματα ολοκληρωτισμού και ομογενοποίησης που θα ήταν ασύλληπτα πριν από λίγες εκατοντάδες χρόνια.
Η έκρηξη της πληροφορίας και η εκθετική ανάπτυξη των επικοινωνιακών δομών των τελευταίων δεκαετιών, και ειδικά του διαδικτύου, οδηγεί στην πρώτη πραγματικά «παγκοσμιοποιημένη» εποχή του ανθρώπινου είδους όπου όλοι πληροφορούνται τα ίδια πράγματα, ψυχαγωγούνται με τον ίδιο τρόπο, σκέπτονται και μιλάνε με μια κοινή γλώσσα. Το άτομο υφίσταται τις επιρροές μιας παγκόσμιας κοινότητας που έχει καταργήσει πια την αίσθηση της απόστασης και ολόκληρος ο κόσμος υιοθετεί πλέον ένα ενιαίο πρόσωπο που παρουσιάζεται στην οθόνη ενός υπολογιστή. Τα όρια μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου έχουν πια καταργηθεί –με την πρόθυμη συγκατάθεση των σύγχρονων και νέων κυρίως ανθρώπων– και τείνουν να ταυτιστούν, ενώ η ύπαρξη ενός ατόμου καθορίζεται όλο και περισσότερο από τον βαθμό στον οποίο γίνεται αντιληπτός από τα επικοινωνιακά δίκτυα που χρησιμοποιούν όλοι οι άλλοι. Ίσως, λοιπόν, δεν αργήσει η μέρα που η πρώτη ανθρώπινη κυψέλη θα κάνει την θριαμβευτική εμφάνισή της. Θα είναι ένα μόρφωμα που θα αποτελείται ίσως από τους καλωδιωμένους εγκεφάλους αναρίθμητων χρηστών κάποιου πληροφοριακού δικτύου με δυνατότητες ακατανόητες για μας. Ίσως μάλιστα κάτι τέτοιο να συμβαίνει ήδη και η εποχή ενός μελλοντικού homo-gestaltius να έχει ήδη ανατείλει.
